Op zoek naar holebi's in Vlaamse rusthuizen
"Ik zou het spijtig vinden dat ze mij niet meer zouden willen kennen omdat ze weten dat ik homo ben."
"Ze zijn er niet," zeggen bewoners en personeel. "Natuurlijk zijn ze er wel," zeggen deskundigen. Drie tot acht procent van de bevolking is gay. Dan moeten er toch een paar duizend homo's en lesbiennes in rusthuizen te vinden zijn? Het zoeken lijkt tevergeefs. Hoe komt dat toch?
Door Dominique Verschuren
We blinken er in uit: meten, meten en nog eens meten. Hoe vaak wordt u niet gebeld voor een enquête of krijgt u een vragenlijst onder de neus geduwd om in te vullen. Het lijkt wel alsof iedere vierkante meter van onze samenleving in kwantitatieve cijfers omgezet wordt. Geloof het of niet, toch bestaan er blinde vlekken in onze statistische maatschappij. "Holebi senioren is een zeer moeilijk bereikbare doelgroep," zegt Alexis De Waele. "Als je initiatieven wilt ontplooien stoot je altijd weer tegen hetzelfde probleem: hoe bereik je ze? Het is een zeer specifieke groep die zeer onzichtbaar is. En dat maakt het niet gemakkelijk om er een beleid naar te voeren of iets voor te doen."
De Waele is wetenschapper aan de Universiteit Gent. Momenteel onderzoekt hij onder de titel Klik eens uit bed! de seksuele gezondheid van homo's van veertien jaar tot de oudste holebi die hij kan bereiken. De Waele: "Het grootste deel van die groep senioren kwam er niet voor uit en komt er nog altijd niet voor uit. Degenen die er nu voor uitkomen is dus een zeer gereduceerd deel. En als wij holebionderzoek doen dan bereiken wij enkel die kleine groep. En alleen over die mensen kunnen wij een uitspraak doen. Van degenen die altijd in de kast gebleven zijn daar weten wij niets over." Over hoeveel holebi's hebben we het dan? De Waele: "Er zouden ongeveer honderdduizend oudere holebi's in Vlaanderen moeten zijn. Dat zijn 55+'ers. Dat zijn degenen die zich als dusdanig identificeren. Dat wil niet per sé zeggen dat ze er voor uitkomen. Het blijft een schatting, nattevingerwerk."
"Dat er geen holebi's zijn in rusthuizen is zever"
Twintig willekeurige rvt's in Vlaanderen, van de kust tot in Limburg, kregen een telefoontje. Op onze vraag of er holebi's in hun rusthuis wonen, zei vrijwel iedereen: "Nee, wij hebben zulke mensen niet in onze instelling." Voor bijvoorbeeld het home 't Hoge in Kortrijk is het onderwerp te controversieel om er ook maar een enkele vraag over te beantwoorden. De hoorn ging er meteen weer op. Toch komen holebi's wel voor in rvt's. Robrecht Raman, directeur van Hof Ter Linden in Evergem, is in twintig jaar carrière zes holebi's tegengekomen in zijn rusthuis. Een medewerker uit Erps-Kwerps, die liever anoniem blijft, heeft na twaalf dienstjaren welgeteld één holebibewoner gekend van wie ze het zeker wist. En misschien nog één twijfelgeval. In het landelijke Ninove en het Oost-Vlaamse Sint Laureins geven de betreffende medewerkers van het rusthuis toe dat in een dorpsgemeenschap homofilie nu eenmaal niet goed ligt. Ninove (Carine Tange): "Het is taboe. We weten niet of het een probleem is, omdat er niet over gesproken wordt. We zijn een plattelandsgemeenschap."
Op naar enkele rusthuizen. Op de vraag of er holebi's zitten in hun dienstencentrum Ten Gaarde in Berchem, antwoorden vijf bewoners in koor: "Nee, niet dat wij weten!" In Lichtenberg, Hoboken, zegt Jeanneke (76 jaar): "Ik ken niemand van mijn ouderdom die zó is. Ik weet niet hoe dat komt. Ik kan me niet bedenken dat iemand van mijn ouderdom zo is." Niet alleen Jeanneke, maar opvallend genoeg alle gesprekspartners van de groep senioren uit Lichtenberg associëren homoseksualiteit met hun kleinkinderen, enkel en uitsluitend met hun kleinkinderen.
Will Ferdy (85 jaar), zanger en boegbeeld van de homo-emancipatie: "In december 1970 kwam ik in een televisieprogramma ervoor uit dat ik homo was. Dat heeft veel goede, ook wel wat negatieve reacties en een depressie van weken tot gevolg gehad. Maar uiteindelijk was het een bevrijding voor mij toen ik ermee naar buiten kwam. Ik wilde zijn wie ik was." Ook al woont Ferdy nog altijd zelfstandig in een fraai appartement, toch kent hij de rvt's van binnenuit. Is hij, als rolmodel voor generaties holebi's, ooit aangesproken geweest door een bejaarde? "In al die tijd, en ik treed veel op in rvt's, is er nooit een oudere geweest die naar mij kwam en zei: 'Ik ben ook zo'. Veel verborgen leven. Het is me ook nooit opgevallen. Niet verwijfd, of een bijzondere belangstelling voor mij. In het dagelijkse leven wel, maar in de rvt's nooit!"
Maria (80 jaar), woonachtig in St. Anna in Wilrijk: "Ik heb één holebi gekend. Die is overleden. Dat was een man. Ik denk dat veel mensen dat niet wisten. Er waren wel geruchten: 'Zou dat nou waar zijn?' Ik was één van de weinigen die dat wist. Hij had het mij in vertrouwen gezegd."
Paul Rademakers is 91 en zit sinds zes jaar in rusthuis Het Gouden Anker. Op de vraag of hij de enige holebi in het tehuis is, antwoordt hij: "Ik denk dat er nog twee mannen zijn. Van de ene weet ik het zeker, van de andere niet. Maar ze zitten altijd gearmd in de cafetaria. Eigenlijk ben ik van allebei niet helemaal zeker. Je weet het alleen zeker dat iemand homofiel is als hij het zelf zegt. En er is eigenlijk nooit over gesproken tussen ons."
Ze zijn er dus wel, holebi's in rusthuizen. "Tuurlijk zijn ze er!" Aan het woord is Roger van Loon (67 jaar), presentator van het holebiprogramma Pinkwave op de Antwerpse radiozender Radio Centraal en een van de initiatiefnemers van het Janusproject. Met het Janusproject proberen zij het eenzijdige, heteronormatieve beeld bij te stellen door voorlichting te geven over holebi's en activiteiten te organiseren om de kloof te verkleinen. "Dat er geen holebi's zijn is zever," zegt hij. "Alleen ze komen er niet voor uit."
Dobberend in het huwelijksbootje
De vraag is dus niet of holebi senioren wel of niet in een rvt zitten. De vraag is veeleer waarom ze helemaal nergens te vinden zijn. Of toch aan het zicht onttrokken. Waarom komen ze niet voor hun geaardheid uit? De Waele: "De oudere holebi's waren jong in de jaren vijftig. In dat klimaat was er nog een compleet taboe. Maatschappelijke aanvaarding was nihil. We hebben er zelfs geen cijfers over, omdat er toen gewoonweg niet gemeten werd. Dus heel veel holebi's van die generatie zijn getrouwd en zijn er nooit voor uitgekomen en komen er nog altijd niet voor uit."
Jacqueline (67 jaar), één van de jongste bewoners in het St. Anna rusthuis in Wilrijk, onderstreept die analyse met haar persoonlijke bevindingen: "Ik wist wel dat het bestond. Wij hadden een winkel thuis, in het St. Andrieskwartier, Antwerpen. In de jaren vijftig. Dan kwam er een man met vrouwenallure. En ook een mannenkoppel dat het had over hun slaapkamer. Ik was 10, 12 jaar toen ik het doorkreeg. Mijn ouders waren heel progressief, dus ik wist alles vrij vroeg. Maar de algemene mentaliteit was bekrompen en die is lang bekrompen gebleven."
Een groot deel van deze generatie is opgegroeid in een homofoob klimaat. Dat schudt je niet gemakkelijk van je af als je ouder wordt. Vele generatiegenoten stapten in het huwelijksbootje met een persoon van het andere geslacht om er altijd in te blijven dobberen. Ze leidden decennialang een dubbelleven, ze worstelden levenslang met hun gevoelens. Zelfs de mentaliteitswijziging van de laatste twintig jaar deed daar weinig aan af. Ondanks een opener klimaat met verworvenheden als het homohuwelijk, adoptie en de antidiscriminatiewetgeving. De Waele: "Velen ervan zijn ooit getrouwd en/of zijn nog steeds getrouwd. En blijven zich verbergen. Weinig ouderen willen hun verhaal doen. Bij mannen valt het nog mee, zij komen gemakkelijker naar buiten. Zij komen terecht in het homomilieu. Voor vrouwen is dat toch een stuk moeilijker. Zij hebben minder verenigings- en uitgangsleven. Vrouwen sluiten zich daardoor nog meer af, zij plooien zich meer op zichzelf en houden hun geaardheid verborgen."
Ferdy: "Ik begrijp die mensen niet. Je kunt niemand dwingen, maar ik vind het zielig voor die mensen. Die gaan niet met hun tijd mee. Die moeten toch zien dat het klimaat veranderd is, dat het nu wel aanvaard is. Maar er zijn mensen die er nooit voor uitkomen. Tot aan hun dood niet. 'Spreek er maar liever niet over,' dat is hun houding. Het is een kwestie van durven. Het is inderdaad een koude douche, maar mensen appreciëren je veel meer als je bent wie je bent in plaats van een huichelaar te zijn. Het is geen moed, ik moest het gewoon doen. Het zat in mij."
"Zolang ze zich maar gedragen als wij"
Van Loon heeft veel weerstand ondervonden van zijn familie na zijn coming out. Niet toevallig na het roemruchte televisieprogramma met Will Ferdy uit 1970. Daarna werd hij een voorvechter voor homo-emancipatie. Hij kan zich heel goed de angst voorstellen die veel oudere holebi's in bedwang houdt. Van Loon: "Als je zwakker wordt en je wordt afhankelijker en je krijgt dan nog die weerstand, dan valt dat moeilijk. Dan hou je het liever voor je. Zo van: Ik heb geen zin meer om me daar tegen te verweren. Ik ben 67 en ik kijk terug op mijn opvoeding, hoe negatief dat die was en hoe verdoken en hoe angstig wij waren om ervoor uit te komen. Stel je voor: die generatie daarboven, al die mensen die aan het zoeken waren, al die mensen die zichzelf wilden zijn, maar dat niet konden zijn. Uiteindelijk is het wel opengetrokken. Maar dat ze juist op het moment dat ze weer afhankelijk worden terug in de kast moeten kruipen, dat is een van de ergste dingen die kunnen gebeuren."
Waar komt die zorg vandaan? Is deze angst op reële gronden gebaseerd? Hoe kijken heterobewoners naar holebi's en schuilt er inderdaad een gevaar voor die minderheid?
Paul Rademaker, de 91-jarige bewoner uit Het Gouden Anker, gaf vanaf 1969 jarenlang voorlichtingsavonden aan hetero's over homofilie. Om een klimaat te scheppen waarin holebi's gemakkelijker voor zichzelf uit konden komen. En toch... nu hij zelf in een verzorgingstehuis zit: "Alleen een paar personeelsleden weten het, maar geen enkele bewoner. Ik heb gehoord van sommige mensen hoe ze er tegenover staan. Nog altijd ben ik een janet. Na al die jaren. Ik help nogal veel mensen, zoveel ik kan. Ik zou het spijtig vinden dat ze mij niet meer zouden willen kennen omdat ze weten dat ik homo ben. Dat zit er wel in. Het zijn oude mensen met hun vaste ideeën. Je moet eens weten wat er aan mijn tafel verteld wordt. Ik hou de tanden maar op één, want ik zou alle dagen in discussie kunnen gaan. Waarom zou ik, voor die stomme ideeën en uitspraken die ze doen?"
De twee dames uit het St. Anna, Maria (80 jaar) en Jacqueline (67 jaar), spreken gedecideerd over de houding van de meeste medebewoners: "Zéér anti! Sommigen zelfs fanatiek tegen. Uitlatingen als: 'Zeg, dat is een homo, hè!' Vaak praten ze er niet over, maar als het onderwerp ter sprake komt dan zijn de meesten fel tegen. Wij kunnen zeker inkomen dat holebi's er niet voor kiezen om naar een rusthuis te gaan." Jacqueline: "Er zijn niet veel (van de zittende heterobewoners, red.) die uit zichzelf contact gaan maken, bang voor wat hun vrienden ervan zeggen. Ik denk dat zo'n homo buitengesloten zou worden."
In Ten Gaarde, Berchem, verwachten ze deze afwijzende houding niet. Paula (75 jaar): "Als ze gewoon doen, dan is dat geen probleem. Maar als ze beginnen te 'smossen' dat zou ik niet leuk vinden. Zolang ze zich maar gedragen zoals wij." Zijn holebikoppels dan hetzelfde als hetero's? In hetzelfde groepje zegt Jeanne (82 jaar): "Ja, ik denk van wel." Ze wordt onmiddellijk gecorrigeerd door Toon (84 jaar): "Nee, dat geloof ik niet. Biologisch is er toch een verschil." Paula: "Het is heel moeilijk om het onder woorden te brengen, hetgeen wat je voelt. Want als ik die zie trouwen, dan klopt er iets niet voor mij. Voor een lesbienne is het ietsje gemakkelijker. Misschien is het belachelijk wat ik zeg, hè, maar toch: 'Ga en vermenigvuldig!' En bij twee mannen gaat dat niet. Die tolerantie is er wel, maar voor mij klopt dat plaatje niet."
De Waele onderkent dit beeld: "Je ziet bij holebi's die niet in een rvt zitten dat ze angst hebben voor wat er zou kunnen gebeuren zodra ze in een rvt zitten. Vooral vanuit het idee dat er veel heteronormativiteit is. Veel draait rond het gezin; kinderen en kleinkinderen worden een belangrijke zingeving. Holebi's hebben dat niet. Men gaat ervan uit dat ze een heteroleven hebben geleid. Je komt in een groep terecht van mensen waarin je opnieuw je coming out moet doen. Ga ik aanvaard worden?"
Dat is zijn analyse op basis van onderzoek. Maar toen De Waele de resultaten wilde delen met senioren bleken zij daar bepaald niet voor warm te lopen. Zo kon de bespreking van zijn vorige bevraging Geen Roos Zonder Doorn, waarin hij de behoeften van Vlaamse holebi ouderen onderzocht, op weinig belangstelling rekenen. De Waele: "Twee of drie personen kwamen daarop af. En degene die het georganiseerd had zei ook: 'Ik voelde een enorme weerstand bij de ouderen. Ze voelden zich bijna beschuldigd dat ze zelf homo zouden zijn en daarom zeker niet naar zo'n activiteit zouden gaan.' Waarom is dat nodig?, was de vraag."
Een vicieuze cirkel
Waarom zou je zo'n activiteit organiseren als er geen vraag naar is? Dat was een van de meest voorkomende antwoorden van de twintig rvt's aan de telefoon. Over het algemeen staan het personeel en directie, volgens eigen zeggen, heel tolerant tegenover holebibewoners. En ook activiteiten en voorlichting zijn geen probleem. Maar... er zijn andere prioriteiten. De vuistregel bij vrijwel alle rvt's luidt: Zolang er geen vraag is van de bewoners zelf ziet de directie zich niet genoodzaakt om aandacht te besteden aan holebi gerelateerde activiteiten.
Wat niet wil zeggen dat er geen gunstige uitzonderingen zijn. Vorig jaar heeft dienstencentrum Ten Gaarde in Berchem in samenwerking met het Roze Huis een fototentoonstelling georganiseerd die gewijd was aan holebi's van alle leeftijden. Hoewel sommige bewoners er hun neus voor ophaalden, was de belangstelling enorm, volgens directeur Florent Beckx, de initiatiefnemer. De recreatiezaal puilde uit. Pascal Smet, de minister van Gelijke Kansen, kwam het evenement luister bijzetten. Daarna ging de foto-expositie op tournee langs andere dienstencentra in Antwerpen. Paul Hellemans, directeur van dienstencentrum De Meere in Berchem en een collega van Beckx: "Het heeft zelfs in de Antwerpenaar gestaan, maar er is weinig respons op gekomen. Alleen in Ten Gaarde was het een groter succes, want daar was de start. In de andere centra was de belangstelling miniem. Hoe komt dat? Ik weet het niet. De geluiden zijn niet echt negatief, maar ze lopen er ook niet warm voor. Zolang de bewoners er niet geconfronteerd mee worden gaat het aan hen voorbij. Dat is ook met andere thema's."
Mieke, een bewonersbegeleider van Lichtenberg in Hoboken, geeft toe: "We zijn er te weinig mee bezig. Maar ja, die vraag komt ook niet. We kregen ooit een affiche van het Roze Huis, over homoseksualiteit en ouderen. Wat moesten we ermee doen? Uitdelen? Aan wie? Alles is hier heus wel bespreekbaar. U bent ook binnengelaten om over dit onderwerp ons te interviewen, dus er is geen taboe. Maar toch moeten we wachten op de eerste homo die zegt: 'So what, ik ben wie ik ben.'"
Uitdelen? Aan wie? Wat moeten we met een affiche van het Roze Huis als niemand zich aangesproken voelt? Waarom voorlichtingsactiviteiten over holebi's als je er zogezegd nooit één tegenkomt? Met andere woorden: uit welke hoek moet het initiatief komen? Bij deze vraag wringt het schoentje. De Waele: "Oudere holebi's zijn niet zichtbaar, wat maakt dat binnen rvt's amper bewustzijn is en daar kunnen ze weinig aan doen. Waarom zouden ze er bij stilstaan als het er gewoon niet is? Wat doe je eraan? Je kunt hulpverleners moeilijk gaan sensibiliseren als die oudere holebi's er niet zijn. Het moet ook een bottom-up-beweging zijn. Holebi's die van zichzelf zeggen: 'Wij bestaan! Hou rekening met ons.' Die groep oudere holebi's is gewoon slecht georganiseerd."
Hij staat bepaald niet alleen in dit standpunt. Ferdy: "Het is één grote hypocrisie. Maar het moet ook van de ouderen komen. Omdat ze al jaren hebben gezwegen. De homes, de rvt's, zwijgen er dan over, want het is niet prioritair. Het zou zeker helpen als deze generatie holebi's er en masse voor uit zou komen. Maar ze komen er niet voor uit, dus die vraag is er niet, en dus is de redenering: we hoeven ons er niet mee bezig te houden. Maar het is van kapitaal belang, want het wordt onderschat."
Daarmee stuiten we op een vicieuze cirkel waaruit niet gemakkelijk te ontsnappen is. Hoewel, als je het existentieel bekijkt kom je dichter bij een exit. Van Loon: "Niet het homo zijn op zichzelf, maar jezelf niet kunnen zijn, dat is volgens mij de grootste bron van conflict en stress. Je functioneert minder goed. Dat is de essentie. Mensen die afhankelijk worden, die worden betutteld. Zoals in een ziekenhuis, met verkleinwoordjes, dat is vernederend en mensonwaardig. Je hoeft mensen niet stijf en overbeleefd te behandelen, maar ook zeker niet op een neerbuigende manier. Dat haalt de waarde van de mens naar beneden. Waarde en respect, dat heeft er finaal mee te maken. En dan maakt het niet uit of je homo bent of hetero."
Een probleem is vaak pas een probleem als het zichtbaar wordt. Het vergt moed om met je diepste gevoelens naar buiten te komen, want je botst onmiddellijk op weerstand. Maar op lange termijn kunnen anderen zich er aan aanpassen en zal de situatie zich verbeteren. Een coming out zou het contact een stuk gemakkelijker maken, vindt Jacqueline (67 jaar) uit het rvt St. Anna: "Dat zouden ze wel moeten doen. Dat zou hun leven veel gemakkelijker maken. En dat van ons ook. Want als wij in twijfel staan, dan weten wij ook niet hoe wij moeten overkomen. Wat kunnen wij doen om die mensen op hun gemak te stellen als wij met twijfels zitten? Ik zie het als mijn plicht om die mensen zoveel mogelijk te leren kennen en ze te betrekken bij mijn leven. Die geaardheid maakt op zich niet uit, een mens is een mens."
De verloren generatie
Het klinkt bemoedigend, de gedachte van deze rvt-bewoonster. Toch lijkt de kans klein dat je met zulke aanmoedigingen de oudste generatie holebi's nog gaat bereiken. Is het daarmee geen verloren generatie? Van Loon: "Het is een verloren generatie. Je kunt nog heel weinig aan die mentaliteit veranderen. Het verzorgingspersoneel moet zich heel bewust zijn en geen bijkomende rem zetten op de evoluties die komen. Er moet zo vroeg mogelijk over diversiteit gepraat worden, liefst al in lager onderwijs, zodat het een normaliteit wordt. Want het is een normaliteit! Maar die oudste generatie is in die zin verloren, dat je ze niet meer van gedachten kunt laten veranderen."
Ferdy: "Het is een verborgen leven, het is een verloren generatie." Toch ziet hij voor zichzelf geen rol meer weggelegd om zijn eigen generatie wakker te schudden, in een televisiespotje of een advertentie in het kader van een 'outingscampagne' bijvoorbeeld. "Ik vind dat ik het voorbeeld genoeg gegeven heb. Er gaat geen programma voorbij over coming out's van holebi's of ik word genoemd. Dus op die manier maak ik promotie voor de openheid. Ik doe dat altijd. In interviews. Ik zeg: 'Altijd ervoor uitkomen.' Ik denk niet aan leeftijd. Het is voor iedereen en het is nooit te laat." Voelt hij zich geen roepende in de woestijn? "Voor die oudste generatie misschien wel. Maar niet voor de generatie die niet zo heel veel jonger is dan ik, huidige zestigers. Die mensen zijn mij heel erg erkentelijk."
What is that thing people carry the whole time in the streets of Buenos Aires? And not only there. Also on the other side of the Rio de la Plata, in Montevideo, capital of Uruguay, almost every man and woman walk with the thermos and the Mate in hand. What is so special about this drink?
You fill three quarters of the Mate with Yerba. You put a bit of cold water first in order to protect the Yerba, otherwise you burn the Yerba. Then you put the hot water. 
Leila Saba is a Peruvian who lives in Buenos Aires. She drinks Mate since she moved to the Argentine capital. Mate is not only healthy for the body, but also for the soul. Saba: "Mate is a social drink that you share. Like a reefer. There is no specific season to drink it, or a particular time of the day. Also the place is completely indifferent: in the office, at home, on the street, in the supermarket... In England they have four o'clock tea time or going to a pub for having a pint. Here you ask some people to join drinking Mate. In a social way Mate is a source of totally equality. The servant and the boss drinks from the same straw."
