Expositie Gevaarlijk Jong: Het gevaar komt van jongeren

Dreiging als spiegelbeeld

Gevaarlijk Jong: gevaar voor jongeren, gevaar van jongeren voor anderen. Hoe zien kunstenaars deze dreiging? En waar komt de angst vandaan? Van buiten of uit onszelf?

Door Dominique Verschuren

Hoe verleidelijk staat ze daar in haar korte jurkje? Uitdagend in dat tropische decor, wiegend met haar heupen, een leeftijd amper uitgedrukt in dubbele cijfers. Hoeveel betaal je voor d'r? En wat houdt jou op een afstand: haar felle, intimiderende ogen of de revolver in haar rechterhand?

Ronald Ophuis schilderde dit meisje enkele jaren geleden. Hij velt geen oordeel, hij registreert. De kindsoldaat is een van de jongeren die de tentoonstelling Gevaarlijk Jong bevolken. Een expositie in het Gentse Museum Dr. Guislain over het kind in gevaar en het kind als een gevaar. Hoe gaan volwassenen om met die dunne scheidslijn? Tientallen kunstenaars uit de laatste tweehonderd jaar keken voor ons en legden hun visie vast.

De makers van de expositie, die gehuisvest is in een voormalige psychiatrische instelling, willen de bezoekers meegeven wat er omgaat in een kind. Met de retorische vraag: Bent u nooit kind geweest? Patrick Allegaert, artistiek directeur van het museum Dr. Guislain: "Ik denk dat kunstenaars, zeker die met kinderen en jeugdcultuur bezig zijn, proberen zo goed mogelijk te veruitwendigen wat er binnen zo'n kind echt leeft. Dat zij de ogen van andere volwassenen openen door te zeggen: kijk eens daarnaar. Ook thema's die volwassenen wel herkennen, maar die zij geschrapt hebben of vergeten zijn. 'Hoe voelde ik mij, hoe was ik toen ik zes of acht of vijftien jaar was.' Dat schuiven veel volwassenen van zich af."

Het ideologische programma

Het meest merkwaardige is de verhouding tussen haar gezicht en de rest van het lichaam. Of eigenlijk: hoe haar gezicht eruit ziet. Een dikke laag make-up maakt een masker dat lijkt op een vrouw van een jaar of dertig. Het lichaampje is vaak niet ouder dan acht, negen jaar. Of nog jonger. De kinderen worden 'geseksualiseerd': ze hebben hun onschuld verloren. Een onschuld dat is weggeborgen achter een pose die je terugvindt in een mannenblad.

Door een portret te maken van jonge Barbies maakte fotografe Susan Anderson een portret van een ideologisch programma. Allegaert: "Volwassen verwachtingen van het kind worden vaak ideologisch ingekleurd. Dat maakt een echte ontmoeting tussen kind en volwassene extra moeilijk, omdat men vanuit een bepaalde bril iets van dat kind verwacht. Als dat kind niet aan die verwachting beantwoordt dan vinden we dat problematisch."

Ruud van Empel assembleerde een schoolfoto van allemaal dezelfde kinderen. Niet letterlijk dezelfde, maar wel zijn ze allemaal gekidnapt in hetzelfde keurslijf. Ze zien er onschuldig uit, op zo'n steriele manier dat hun eigenheid, de persoonlijkheid van hun ziel, is uitgegumd. Allegaert: "Vanuit ons ideologisch geprogrammeerd kijken naar kinderen en jongeren worden zoveel mogelijkheden tot echte ontmoeting in de kiem gesmoord." Hoewel jongeren een halve eeuw geleden hun eigen cultuur opeisten en ze meer zijn dan aangekondigde volwassenen, is er in al die eeuwen niet zo gek veel veranderd. Allegaert: "Vroeger moesten kinderen braaf zijn. Het woordje 'braaf' kom je niet zo snel meer tegen, maar het ideologische programma is meer dan ooit tevoren aanwezig."

Uitzichtloos was hun toekomst. De Borinage was de hel op aarde en maakte van kinderen arbeiders in een miniatuur uniform. Wij noemen het nu kindermishandeling. Maar dat is niet het volledige verhaal. Arbeid, zij het gereguleerd, gaf jongeren een gevoel van zelfredzaamheid, verantwoordelijkheidszin en eigenwaarde. Een andere ontwikkeling dan school, maar daardoor niet minder ontwikkeling. Of je hier kan spreken van een ideologisch programma is niet de belangrijkste vraag. Interessanter is om van de neerslachtige kinderhoofden in de schamele Waalse huizen een sprong te maken van honderd jaar naar de uitgedoste, levende Barbiepoppen. Een wereld van verschil. Nederigheid naast narcistisch exhibitionisme, maar in beide gevallen een gevaar voor de kinderen. In beide gevallen ook een gevaar opgelegd door volwassenen. Is het pure mishandeling? Op z'n minst: de ultieme de ontkenning van het kind-zijn.

Maar wat is dat eigenlijk, kind-zijn? Kunnen wij, volwassenen, dat ervaren?

'Het beste werk dat ik ooit gemaakt heb, was als kind van zes.'

Kunnen volwassenen jongeren vatten op canvas? Kunnen wij kinderen zien op een foto? Is hun mysterie te bezweren? Of zijn ze ons altijd te slim af?

Filosoof Jean-Jacques Rousseau pleitte in Emile ou de l'education ervoor het kind zoveel mogelijk kind te laten zijn. De mens was ethisch goed geboren, de natuur was superieur. Laat kinderen zolang mogelijk drijven op hun instinct voordat ze het harnas van de ratio aangemeten krijgen. Laat jongeren zo lang mogelijk vrij. De kinderjaren waren ons, volwassenen, onbekend en dat terwijl onderzoekers juist een beroep doen op volwassenen om iets te weten te komen over jongeren. Dixit Rousseau.

Allegaert: "In de vraag 'Kunnen wij kinderen begrijpen?' zit bijna een ingebakken 'nee'. En toch moeten we de kloof overbruggen. We zitten er ver vanaf en tegelijkertijd is het voor ons deugdzaam om de kindertijd niet te vergeten."

Patrick Allegaert

Is identificatie met jongeren mogelijk of moeten wij een kloof vol onbegrip aanvaarden? Er was een tijd waarin die kloof kleiner leek, de periode na de Tweede Wereldoorlog toen de fantasie de overhand nam en de verbeelding een gooi deed naar de macht. Lucebert en de Ijslander Erró kiezen niet alleen de kant van de jongere, zij geven in hun vorm het kind een podium. Allegaert: "Het was een soort emancipatie van het kind. Kunstenaars die niet alleen het kinderlijke in zichzelf opzochten, maar die ook die kindertijd cultureel voor vol verklaarden. Dat is iets. Paul Klee zei ooit: 'Het beste werk dat ik ooit gemaakt heb, was als kind van zes.' Hij maakt daar echt een statement mee." Keith Haring, de twee penissen die als spaghettislierten in elkaar overgaan, is puur puberaal.

Maar op deze periode na bestaat de collectie van Gevaarlijk Jong vooral uit commentaar op kinderen en jongeren. En hiermee wordt meteen een bres geslagen. In de negentiende, begin twintigste eeuw kijken we met de kunstenaar vaak neer op de jongeren die in instellingen zitten of verpauperd zijn in de nijverheidsindustrie. We zien pedagogische voorbeelden van hoe het moet: ideologische programmering, vaak afstandelijk, vaak klinisch. Vanaf de jaren negentig van de twintigste eeuw worden jongeren op een andere manier geportretteerd. Ze worden een bron van gevaar. Een gevaar voor ons, de aangesproken toeschouwer.

Jongeren in een mateloze tijd

Een timmerman ontwijkt de persoon door wie hij obsessief gefascineerd is: een jongen van zestien. Loerend door kleine raampjes houdt hij de knaap voortdurend in de gaten. Breekt in in zijn kamer, maar wilt hem aanvankelijk niet onder ogen komen. Waarom? Wat houdt hem in zijn greep? Het is het verhaal van Le Fils, de film van de gebroeders Dardenne. Niet te vinden in de expositie, maar er voor gemaakt, zo lijkt. De jongen blijkt de moordenaar van de zoon van de timmerman.

Jongeren als gevaar voor volwassenen in een mateloze tijd. Excessen in een tijd van verandering. Allegaert: "Neem Sergey Bratkov. De Glue Sniffers. Je ziet een samenleving, het post-Sovjettijdperk, waarin het communistisch en pedagogisch ideaalbeeld niet meer werkt. Het rokende meisje: die ontrafeling van communistische idealen en de omarming van westerse kledij en seksuele geladen poses bij jonge kinderen. Dat is een commentaar op hoe snel de klassieke communistische samenleving het roer helemaal heeft omgedraaid en mensen zo'n verlangen hebben naar dit soort seksualisering."

Seksualisering op een leeftijd waarin dat moreel voor ons onaanvaardbaar is schreeuwt om een reactie. Dit commentaar stormt van alle kanten op je af in de expositie. Maar waarin schuilt dit gevaar precies? In de pose van de jongeren, in de mening van de kunstenaar of... in onszelf? Wat wekt de weerzin op? Gevaarlijk Jong is gemakkelijk af te doen als een eindeloos reeks excessen die je hier nooit om de hoek van de straat zult tegenkomen. Allegaert: "Kunstenaars, maar ook journalisten werken graag met straffe voorbeelden. In die zin toon je een uitzonderlijk segment. Maar tegelijkertijd staan ze symbool voor onze samenleving. Kunstenaars zijn op zoek naar confrontatie. We werken bij de gratie van het contrast, om te appelleren aan de eigen onzekerheden van de toeschouwer. Maar de tentoonstelling is ook een commentaar op de jongerencultuur. Je ziet de verhevigde cultuur op een meer afgevlakte manier zeker wel gedragen worden door veel jongeren."

De discussie hangt aan de muur

Vrijheid in deze bandeloze samenleving is een illusie. Volwassenen dicteren nog altijd hun ideologische programmering aan jongeren. Al hebben ze mijlen voorsprong in hun eigen virtuele wereld, toch ontkomen tieners in de alledaagse realiteit niet aan onwezenlijke verwachtingen van ouderen. Allegaert: "Tolerantie ten aanzien van alles wat anders is neemt in onze samenleving af. Zo ook naar het kind. We proberen er oplossingen voor te bedenken, hokjes, etiketten zoals adhd of autisme, omdat het allemaal perfect moet zijn. En als je dat ziet, denk je: Oh nee, dat is toch niet wat we willen? En toch, het 'psychiatriseren', het medicaliseren, meer en meer de neiging hebben om iedereen in hokjes te plaatsen en er experts op af te sturen, zeer jonge kinderen pillen geven, terwijl we op het vlak van de hersenen niet weten hoe die zich ontwikkelen... We gaan maar door. Hoe gezond is het dat de geneeskunde alle kwaaltjes oplost?"

In welke mate is de expo Gevaarlijk Jong een registratie van onze eigen onmetelijke ontkenning? De angst die wij voor het kind hebben, is dat niet eigenlijk angst voor wat wij het kind willen opleggen? Allegaert: "Ik zie verbeeld op deze tentoonstelling wat als dreigend wordt ervaren. Poses zijn voor heel veel volwassenen dreigend, de seksualisering van jonge kinderen. Men wordt geconfronteerd met onze consumptiemaatschappij. Die consumptiemaatschappij is nu eigenlijk ook zeer jonge kinderen aan het seksualiseren. Men herkent het als onze samenleving. Het is onze samenleving op en top en tegelijkertijd willen we er afstand van nemen. En dat zijn vooral de recentere beelden op Gevaarlijk Jong: beelden die toeschouwers terugwerpen op eigen evidentie maar waar je ook meteen de reflex op hebt: dit mag het toch eigenlijk niet zijn!"

Dreiging als spiegelbeeld. Oog in oog met het kunstwerk zien wij niet alleen het gevaar van lonkende sekssymbolen van amper tien jaar met een sigaret tussen de lippen, tot leven gewekte Barbiepoppen van vier, of een tropisch meisje dat ons doordringend aanstaart met een revolver in haar hand. Nee, de dreiging komt evenzeer ergens anders vandaan dan van het object op de foto. De portrettering, het commentaar op wat we zien, het is onze waarheid die hangt en staat in het Museum Dr. Guislain. Zo zien wij jongeren vandaag de dag. We zien ze in een maatschappelijke context die ook wij mede hebben mogelijk gemaakt. De discussie hangt aan de muur. Op deze tentoonstelling worden wij geconfronteerd met onszelf. Oprecht trots zijn we dat kinderarbeid in de oude vorm verjaagd is of ingekapseld in wettelijke arbeidsovereenkomsten, maar daar staat tegenover dat de beeldcultuur de jongste jongeren uitnodigt om zich te spiegelen aan het perfecte plaatje. En een teveel aan perfectie wordt vanzelf onbehaaglijk. Want tegenover wie verantwoorden wij deze beelden? Tegenover de volgende generatie? De generatie die ons in het gezicht aankijkt en ons schrik aanjaagt.

Ps: de opmerkzame lezer had het vast al door: ik spreek voortdurend over 'wij', de volwassenen. Tijdens het wandelen langs de tentoonstelling blijf je op een afstand toeschouwer van een andere wereld. Een wereld die wij allemaal ooit hebben meegemaakt maar zijn verloren. We waren ons er te weinig van bewust hoe tijdelijk het was om jong te zijn. Of we hebben onze redenen om het te verdringen. Soms, op onoplettende momenten (als anderen niet kijken) flikkert die wereld even op om zich daarna weer terug te trekken diep in een spelonk waar je net zo min bij kunt als een woord dat brandt op het puntje van je tong maar dat zich maar niet wilt ontrollen. Het maakt de ontmoeting tussen kind en volwassene er niet gemakkelijker op. En dus boeiender.